ઇસ ધરતી કે શેષનાગ કા ડંખ બડા ઝહરીલા હૈ…. સદીયાં ગુજરી આસમાં કા રંગ અભી તક નીલા હૈ !

courtesy : Times of India and cartoonist Neelabh

અર્ધી રાતે આઝાદી’ પુસ્તક લખીને ભારતભરમાં જાણીતી થયેલી લેખક બેલડી લેરી કોલિન્સ-ડોમિનિક લેપીઅરમાંના લેરીએ એક હૃદયસ્પર્શી પુસ્તક લખ્યું છે – ‘એક હજાર સૂરજ !’ (વન થાઉઝન્ડ સન્સ) લેરીએ એમાં વિશ્વભરમાં અસાધારણ પરિસ્થિતિ સામે ઝઝૂમતા સાધારણ માણસોની સંઘર્ષકથાઓ લખી છે. પુસ્તકનું નામ એક બંગાળી કહેવત પરથી છે: વાદળોની પેલે પાર હજાર સૂર્યો પ્રકાશતા હોય છે ! મતલબ, અંધકારની આફતો વચ્ચે પણ આશાનું અજવાળું આપણને ટકાવી રાખે છે.

આખી કિતાબ કોલકાટ્ટાની ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં ખાસ્સું દાન આપનારા લેખકે આઠ વરસની એક ભારતીય છોકરી પદ્માને નામ ધરી છે. પદ્મા કોઈ ઉંમર કરતાં વહેલી મોટી થઈ ગયેલી ટીવી સ્ટાર સલોની નથી. એને બોર્નવીટા કે કેડબરી મળતી નથી. એની પાસે મિકી માઉસના રમકડાં કે પોકેનોન્સની ડીવીડી નથી. એણે કોઈ સ્પોર્ટસ ચેમ્પીયનશીપ જીતી નથી.

પદ્મા શું કરે છે ? એ રોજ સવારે વહેલા ઉઠીને રેલ્વેના પાટા પર જાય છે. આઠ વરસની એ બાળકી ત્યાંથી જીવતા કોલસા ભેગા કરે છે. જે એની બીમાર માને આપે છે. જે વેંચીને મા ભાત લઈ આવે છે. પછી પદ્મા તૈયાર થઈ સ્કૂલે નથી જઈ શકતી. પણ પોતાના નાનકડા ભાઈને રમાડીને નવડાવે છે. એને હેતથી માલિશ કરીને ખિલખિલાટ હસાવે છે. પદ્માને દિલ્હીની ગાદી પર વાજયેપી બેઠા હોય કે મનમોહનસિંહ-કશો ફરક નથી પડતો. ૧૫ ઓગસ્ટ હોય કે ૨૬ જાન્યુઆરી, ખબર જ નથી પડતી. કારણ કે એ કોલસા ન વીણે, તો એને ખાવાનું ન મળે. એ જ એની જીંદગી છે.

* * *

સુરત શહેરમાં થોડા સમય પહેલા મિત્ર સાથે રાત્રે આઈસ્ક્રીમ ખાવા ઉભવાનું બન્યું. મધરાતે બારણાઓ બંધ થવા લાગેલા. નાનકડા બે ભાઈ-બહેન ત્યાં ધાણીનાં પડીકાં વેચતા ઉભા હતા. એ પાસે આવ્યા. ના, કોઈ મવાલી પાસેથી તાલીમબદ્ધ ટોળકી જેમ ભીખ માંગવા વળગી પડે (એકને કદાચ આપો તો બીજાઓ મંકોડાની જેમ ચોંટી જાય ! સમૃદ્ધિના દાતા ઈશ્વરના મંદિરો આસપાસ તો ખાસ !) એ રીતે નહિ. મહેનત કરીને પોતાની ચીજ વેંચવા પાંચ રૃપિયાની ધાણી વેંચી એમાંથી મળતા દસ-વીસ પૈસા ગજવે ભરવા. વાતવાતમાં કશું ધ્યાન અપાયું નહિ. એ ચાલતા થઈ ગયા. સાથેના કોથળામાં જે રીતે પેકેટો ભરાયેલા હતા, એ જોતા જ ખબર પડી જાય એમ હતી, કે આજે કશું વેચાયું નથી.

અચાનક આ નિરીક્ષણની બત્તી થઈ. થયું કે આપણે આઈસ્ક્રીમ ખાઈ નાખીએ, એટલાની ધાણી તો લેવી જોઈએ. પણ બાળકો ત્યાં નહોતા. અંદર ચચરાટ થયો. એમણે ભીખ નહોતી માંગી, કામ માંગ્યું હતું. એ પણ વળગ્યા વિના. સૂમસામ ગલીઓમાં એમને શોધવા માટે ચક્કર માર્યા. કઈ દિશામાં ગયા હશે, એનો અંદાજ માંડયો. પોણી કલાકના અંતે દૂરના રસ્તા પર ઝાંખી પીળી સોડિયમ લાઈટની રોશનીમાં ન વેંચાયેલા માલનો કોથળો અને એકબીજાનો હાથ હાથમાં લઈ બંને ટબૂકડાંઓ થાકેલા કદમે ચાલતા હતા. દોડીને એમની પાસે જઈને એક મોટી નોટ આપી.

થોડીવાર એ લોકો અવાચક તાકી રહ્યા. પછી જરા હરખાઈને થેલામાંથી એ નોટની સામે આપવાના ધાણીના પેકેટ કાઢવાની શરૃઆત કરી. બસ, એમની રૃપિયા મેળવવાની લાયકાત એમની આ સહજ પ્રામાણિકતાની લાયકાત દર્શાવીને એમણે પુરવાર કરી હતી. ધાણીની જરૃર નહોતી, કોઈની આંખોમાં સ્મિત આંજવાનો સંતોષ મળી ગયો હતો. હવે એ નાનકડા થાકેલા કદમો જરાક વધુ જોરથી ઉપડતા હતા.

* * *

પ્રજાસત્તાક દિન

કઈ પ્રજા ? કઈ સત્તા ? ભારતની પ્રજા પાસે ક્યાં કોઈ સત્તા જ બચી છે ? પોપૈયાં વેચવા હોય તો પોલીસવાળાને હપ્તો આપો, મકાન લેવું હોય તો મ્યુનિસિપાલિટીને આપો ! ફોન કરાવ્યા વિના કોઈ કામ થતાં નથી. કહેવાતા વીઆઈપીઓ ત્રાસી જતા હોય, તો સામાન્ય માણસનું શું ગજું ? ઓળખાણની ખાણ ન હોય તો આ દેશમાં હીરો કોલસાના ભાવે ટીચાય છે. પાણીપુરીની રેંકડી કે પાનનો ગેરકાયદે ગલ્લો લઈને લખપતિ થનારાઓ છે, તો હજુ એ ભારતમાં સેંકડો એવા પરિવાર છે, જે માંડમાંડ રોજેરોજનું કામ કરી ખાવા ભેગા થાય છે. ભદ્ર વર્ગના સંવેદનશીલ માણસોને અચાનક એવાં ફિતૂર ચડે છે કે આપણો ડ્રાઈવર શું ખાતો હશે, એ જાણી લઈએ. વોટ ધ હેલ ? મજાક સમજી છે માણસોની જીંદગી ? ડ્રાઈવરને તમે ખાવ, એ જ ખવડાવવાનું ન હોય ? આટલી માનવીય સંવેદના માટે શું વર્કશોપ કરવા જવા પડે ? તો પછી સીડી પ્લેયર પર કલાસિકલ મ્યુઝિક શું જખ મારવા સાંભળો છો ? એ વખતે રણઝણતા હૃદયના તાર નજર સામે હાંફતા હાંફતા મજૂરી કરતા કોઈ વૃદ્ધને જોઈને કેમ સ્થિર થઈ જાય છે ?

સવારના પહોરમાં ઘેર એક વયોવૃદ્ધ બાપા સાઈકલ પર કુરિયરની કવર દેવા આવે છે. સામે કોઈ મોટા સાહેબ છે, અને બારણુ ખખડાવવામાં ય અપરાધ થશે, એવા ઓશિયાળા ભાવે ઉભા રહે છે પણ ગમે તેવી ઠંડી કે વરસાદમાં એ પોતાની ફરજ બજાવવા પહોંચે છે. પવાલું પાણી પીને વિદાય થાય છે. ૨૬ જાન્યુઆરીના ગણતંત્રે શું કર્યું છે, એમના માટે ? એ જ કે, રસોઈયણ જે વાનગી પીરસે, તે જમી ન શકે ! બાપ જે રમકડાં વેંચે, તે પોતાના બાળકને અપાવી ન શકે !

* * *

પ્રજા ધૂળ ને ઢેફાં. આ કલમાડીઓ કે રાજાઓ કે એની સાંઠગાંઠવાળા ધોળા ઝભ્ભા અને કાળા સૂટ વાળાઓ, રાજકારણીઓ અને કોર્પોરેટ માંધાતાઓ – આ બધા કોના કોળિયા જમી જાય છે ? પેલા બિચારા કચરો વીણતા, ફુગ્ગા વેંચતા બાળકોના….રેંકડી ફેરવતા કે મજૂરી કામ કરતા વૃદ્ધોના. હજુ સ્વીસ બેન્કના પૈસા લઈ આવવા છે. પછી ? એ સ્વીસ બેન્કમાંથી ગામેગામના વહીવટી અધિકારીઓના ખાતામાં ટ્રાન્સફર થતાં જશે. જો પૈસા લઈ આવો, તો સાથે એના વિતરણ માટે વિદેશી વહીવટદાર લઈ આવજો, બાપલિયા. અને કોઈ યોજનાની પત્તર ફાડયા વિના બધા દેશવાસીઓને રોકડા રૃપિયા જ ભાગે પડતા ગણી આપજો !

કોઈ પણ રાષ્ટ્રનું દૈવત અને કૌવત ફક્ત એના નેતાઓ પરથી નહિ, પણ પ્રજા પરથી નક્કી થતું હોય છે. કયા મોઢે આપણે પ્રજાસત્તાક દિનની ઉજવણીની વાત કરીએ છીએ ? મોંધવારી ઉચ્ચ મધ્યમવર્ગને એટલી નડતી નથી. પણ કેટલાંય કુટુંબોની કરોડરજ્જુમાંથી વગર ઠંડીએ લખલખું પસાર થઈ જાય છે. અનાજ-શાકભાજી-દૂધનાં ભાવ વધે છે. ખેડૂતોને પૂરતા ભાવ મળતા નથી. તો પછી પૈસા ક્યાં જાય છે ? લુચ્ચા વેપારીઓ, લાલચુ અધિકારીઓ અને લબાડ દલાલોના ઘરમાં જાય છે. બંધારણીય આઝાદી અગાઉ તો અંગ્રેજોની કશીક જવાબદારી પણ હતી. હવે માતેલા સાંઢ બધા ખુલ્લા ખેતરમાં ચરવા ભેલાણ કરી ચૂક્યા છે.

આફ્રિકન દેશો જેવો ભૂખમરો અને કંગાલિયત હોત, તો સહન થઈ શકત. પણ ભારતમાં તો આમ આદમીના હકના પૈસા બારોબાર જમી ગયેલા દીવાન-એ-ખાર્સે આ વિષમતા સર્જી છે. રેઢિયાળ, આળસુ, કામચોર લફંગા, લુખ્ખાઓની વાત નથી. પણ હજુ ય આ દેશમાં કરોડો એવા ઈન્સાનો છે, જે ચૂપચાપ પોતાનું કામ કરે છે. પૂરી મહેનત અને ઈમાનદારીથી કરે છે. કડકડતી ઠંડીમાં આખી રાત જાગીને ડયુટી કરતાં કોન્સ્ટેબલો છે. સવારમાં શેરી સાફ કરવાવાળા સફાઈ કામદારો છે. દૂર દૂર ટપાલુ નાખવાવાળા ટપાલીઓ છે. ખારી શિંગની રેંકડીવાળાઓ પણ રૃપિયા લીધા પછી શિંગ આપે છે. રીક્ષાવાળાઓ લૂંટયા વિના સરનામે પહોંચાડે છે. કબૂલ, અપરાધો વધ્યા છે. પણ એ ય હજુ અપવાદો છે. રોજેરોજ પોતાનું નિષ્ઠાથી કામ કરનારા લોકો ‘રૃટિન’માં ગણાય છે. એમની સારપ એટલે ‘ન્યૂઝ’ નથી બનતી. પણ હજુ યે ગમે તેટલા ધર્મઝનૂન, રાજકારણ, અભાવો, નિરક્ષરતા, ગુંડાગીરી, શોષણની વચ્ચે મોટા ભાગની પ્રજા પોતાનું કામ કરી બે ટંકનો રોટલો રળવાની મહેનત કરે છે. નહિ તો આ દેશ નરક બની ગયો હોત, અને તમે આ છાપું ય વાંચી ન શકતા હોત. છાપા વાંચવા-ચર્ચવાવાળાઓની બહાર પણ એક વિશ્વ છે ! આઝાદ પ્રજાસત્તાક ભારત આવા કરોડો સામાન્ય માણસોની અસામાન્ય નિષ્ઠા પર ઉભું છે.

ભારત એક નથી. ભારત ત્રણ છે. (અપડેટ : ના, ભાગવતપુરાણની વાત નથી!) એક ‘ઇન્ડિયા એ’ છે. આ એ લોકો છે, જે ન્યૂઝમેકર્સ છે. સોનિયા ગાંધીથી સોનાક્ષી સિંહા. કેટલાંક ઉપરથી વધુ ઉપર પહોંચ્યા છે. કેટલાક નીચેથી ઉપર આવ્યા છે. પણ આ એ નેતાઓ, અધિકારીઓ, ડૉક્ટરો, વકીલો, રમતવીરો, કલાકારો વગેરે છે, જે ભારતને ચલાવે છે. (એમને તો એવું લાગે જ છે !) જે ભારતની આંતરરાષ્ટ્રીય પહેચાન છે. એ જે કંઈ કહે, કરે કે વિચારે-વર્તે એ મુજબ ભારતના વિકાસના, ગીઅર બદલવાના છે. ‘ઈન્ડિયા એ’ ભારતને લીડ કરે છે. એ પ્રીમીયમ-સેગમેન્ટ છે.

બીજું છે ‘ઈન્ડિયા બી’ જે ‘ઇન્ડિયા એ’ને ઓળખે છે એને બિરદાવે કે વખોડે છે. એને જાણ્યે-અજાણ્યે અનુસરે છે. એમના રોલ મોડેલ ‘ઈન્ડિયા એ’ માંથી આવે છે. ઈન્ડિયા બી તેજસ્વી છે, – ચાલાક છે. મહેનતુ છે, અને મોટા ભાગના સાધનસંપન્ન પણ છે જ. નથી, એ બન્યા છે. બની રહ્યા છે. એ ભ્રષ્ટાચારની ફરિયાદ કરે છે. સાનિયા મિર્ઝાની ગોસિપ કરે છે. સચીન તેંડુલકરના પોસ્ટરો રાખે છે. સચીન પાયલોટના ભાષણો સાંભળે છે. ‘ઈન્ડિયા એ’ના સ્ટાર્સ અને વિલન્સ માટે એમને અહોભાવ કે તિરસ્કાર છે. કારણ કે, એ એમને ઓળખે છે. જે ભણે છે. ટ્વીટ કરે છે. પૂજા કરે છે. ગરબા ગાય છે.

પણ ત્રીજું એ ‘ઈન્ડિયા સી’ છે, જેને તો ‘ઈન્ડિયા એ’ની ઓળખ જ નથી ! ચા વેચવાવાળા છોકરાઓને મહાત્મા ગાંધીનું આખું નામ ખબર ન હોય એમ પણ બને. રોડ પર ડામર પાથરતી શ્રમજીવી ગૃહિણીને રાજેન્દ્ર શુક્લની ગઝલો શું એ આજીવન ધ્યાન બહાર રહી જાય, એમ પણ બને. થોડાંક ફિલ્મી પોસ્ટરો, થોડાંક સ્થાનિક ધર્મસ્થાનકો. બસ. આ વર્ગની સંખ્યા ભારતમાં સૌથી મોટી છે. ભારતને બનાવવું કે બગાડવું એ એના હાથમાં છે. પણ ‘ઈન્ડિયા એ’ને ‘ઈન્ડિયા સી’ની થોડા સગવડિયા ચેરિટી પ્રોજેક્ટ સિવાય ખાસ કશી દરકાર નથી. ઈન્ડિયા સી માટે તો ઈન્ડિયા એ કોઈ જુદો જ ગ્રહ છે ! ઈન્ડિયા બી આ બે છેડા વચ્ચે કન્ફયુઝડ થઈને કોમ્પિલકેટેડ થતું જાય છે !

૨૬ જાન્યુઆરી ઉજવવાનો હક તો છે, જો ‘ઈન્ડિયા સી’માં જે ત્રેવડવાળા, ટેલેન્ટેડ, ડિઝર્વિંગ, લાયક છોકરા-છોકરી છે, એમને ‘ઈન્ડિયા એ’ સુધી પહોંચાડવાનો પ્રયત્ન કરી શકો. કમ સે કમ, ઢંઢોળવા, બેઠા કરવા. ટેકો આપવો. થોડુંક એમના માટે પણ દાઝવું જોઈએ. વગર એસિડિટીએ એની છાતીમાં બળતરા થવી જોઈએ. અને બાકીના એ સુધી ન પહોંચે તો કંઈ નહિ, એ કમસેકમ ‘બી’ સુધી પહોંચે એટલા જાગૃત, સ્વનિર્ભર બનાવવા. એમની દુન્યવી જંજાળ થોડી ઘટાડવી. એમના હકનું એમને આપવું. જમીનો ચાવી જતા બિલ્ડરો કે ખૂન કરતા બદમાશોને સલામી આપવી, અને પાથરણું પાથરી પતંગ વેંચનારાને લાતો મારવી-આ રાષ્ટ્રધ્વજનું ખરું અપમાન છે. રાષ્ટ્રધ્વજની બિકિની પહેરવી તે નહિ !

મિડલ કલાસ પબ્લિક દિવસે દિવસે રિમોટ કન્ટ્રોલ્ડ થઈ જાય છે. નબળો ફોટો એન્લાર્જ કરો તો પિકસેલ્સ ફાટી જાય, એમ તેમની પાસે સુવિધાઓ વધી છે. પણ જ્ઞાાન કે ડહાપણ વધ્યું નથી. દેખાદેખી, સંકુચિતતા, અંધશ્રદ્ધા, લોભ, હરીફાઈ વધે છે. એમને પેકેજડ ફૂડ ખાવું છે, અને પેકેજ્ડ એજ્યુકેશન લેવું છે ! એનઆરઆઈ મૂરતિયા/સલૂન કટ હેરસ્ટાઈલ/ટુવ્હીલર કે ટીવી એમના ખ્વાબ છે. એમને ભવિષ્ય બદલાવવું નથી. ઈતિહાસ સર્જવો નથી. મેચ જોઈ, ગુટકા ખાઈ કે ગુટકામાંથી ગીતાપાઠ કરી સૂઈ જવું છે.

પણ નાની પાલખીવાલા કહેતા એમ જે મહાન ભારત સ્વતંત્રતા પછી ‘પાવરહાઉસ’ થવાનું હતું, એ ‘પૂઅરહાઉસ’ થતું જાય છે. સ્વર્ગસ્થ ઘનશ્યામદાસ બિરલાએ કહ્યું, ”ભારતે સંપત્તિનું સર્જન કરવું જોઈએ. રોજગાર વધારવા જોઈએ. હું મૂડીવાદી છું, જે સમાજવાદમાં માને છે. મારો સમાજવાદ ગરીબીની સમાનતા નથી, પણ જીવનધોરણ બધા માટે સુધારી દરેકને સમાન તક મળે અને બહેતર જીંદગી જીવવા મળે એ છે !”

સોરી. આપણને અર્ધનગ્ન પોસ્ટરની જેટલી ફિકર થાય છે, એટલી અર્ધનગ્ન અવસ્થામાં ફરતા ભારતના ભાવિ નાગરિકોની નથી થતી. આપણે તો એ દ્રશ્યો દેખાય નહિ, માટે ચેનલ બદલાવી નાખવી છે. પણ ટીવી ઓફ કરવાથી સિગ્નલ ઓફ થતા નથી. પ્રજાસત્તાક ભારત રાષ્ટ્રના કેટલા બાળકો જેમ-તેમ કરી યુનિફોર્મ ચડાવી હોંશે હોંશે સ્કૂલે જાય છે ? ….અને બદલામાં એમને કશું મળતું નથી. મોટા થાય એમ એમની આંખોમાં સપનાના દીવા ઓલવાઈ ગયા પછીનો હતાશાનો ધૂમાડો બાકી બચે છે. બીજું કંઈ નહિ, તો આવા કામ કરનારા લોકો માટે શાબાશી-આશ્વાસનના બે શબ્દો તો આપણે આપી શકીએ.

અને આ દેશના નફ્ફટ, નપાવટ, નાલાયક, નીચ, નકામા, નઘરોળ, નાગા અધિકારીઓ, નેતાઓ, વેપારીઓ અને હાઈ સોસાયટીના મોટા ભાગના વર્ગને તો એમ જ છે કે ૨૬ જાન્યુઆરી એમના માટે છે. એમને પ્રજા નહિ, સત્તા જ દેખાય છે ! એ માત્ર પૈસો અને પ્રતિષ્ઠા જ નથી હડપી ગયા. પેલા શ્રમજીવી બાળકોના આવનારા અને શ્રમિક વૃધ્ધોના વીતી ગયેલા વર્ષો પણ જમી ગયા છે !

છી ! હાક થૂ !

(શીર્ષક પંક્તિ:કતીલ શિફાઈ)

# ગયા વર્ષે ૨૬ જાન્યુઆરીએ લખેલો લેખ, આ વર્ષે ય કશું ના બદલાયું એના વસવસા સાથે !