મમ્મી એટલે…..?

===================================

જબ ભી કશ્તી મેરી સૈલાબ મેં આતી હૈ…
મા દુઆ કરતી હુઈ ખ્વાબ મેં આતી હૈ! (મુનવ્વર રાણા)

===================================

ના આજે મધર્સ ડે નથી. આજે ૧૩ મે. બરાબર ૧૧ વર્ષ પહેલા મમ્મીને આ જ દિવસે ગુમાવેલા. અને એમાં ય સોમવાર હતો. આગલે દિવસે રવિવાર , ૧૨ મેનો ‘મધર્સ ડે’ હતો, જેમાં પેલો ” ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ” લેખ લખાયો. ( હજુ ગઈ કાલે એક કાર્યક્રમમાં મને મળેલા બે અલગ અલગ પરિવારોએ એ લેખ યાદ કર્યો ! )  એનું પુનરાવર્તન તો ત્યારે જ થાય કે જયારે જીવતરનું પુનરાવર્તન થાય. એ લેખે લેખક તરીકે મારી કારકિર્દી પલટાવી નાખી ! આ જે કંઈ લોકપ્રિયતા આજે દેખાય છે દુનિયાને, એની બુનિયાદ પણ એ જ. એટલે એનાથી બળીઝળીને સમય બરબાદ કરતા દોસ્તોને એટલું જ નિખાલસતાથી કહી શકું કે આ બધા તો પાસિંગ ફેઝ હોય છે એ હું બરાબર જાણું છું. ફક્ત ટેલન્ટ કે ચાન્સથી એ મળે નહિ. થોડીક હટ કે જીવાયેલી જિંદગી અને  થોડાક નહિ, બહુ બધા માનાં અંતરના આશીર્વાદ પણ કદાચ જોઈએ. પણ કેવળ નકલ કે ખટપટ કર્યે રાખનારા એ ક્યાંથી લઇ આવશે ? મૃત્યુ પછી મમ્મીની એ કદાચ લાસ્ટ  ગિફ્ટ હશે, એવું હું તો માનું જ છું અને આ મામલે બીજાઓની માન્યતાનો કોઈ અર્થ નથી હોતો. 😛 મમ્મીની વિદાય અને એ પછીના જીવન અંગે ટૂંકમાં આ બ્લોગ પર “દસ વરસ” ભાગ ૧-૨માં લખ્યું. પછી અટકાવી દીધું કારણ કે ઘણા સંવેદનશીલ વાચકોને એનાથી દુખ થતું હોય એવું લાગ્યું…અને અમુક અક્કલહીનો મન ફાવતા અર્થઘટનથી મિત્રભાવે વાચકો સાથે હૃદય ખોલીને કરેલી વાતને પણ વાયડાઈથી તોડતા -મરોડતા હોય એવું લાગ્યું. છતાં ય ૧૧ વરસ થઇ ગયા એટલે કદાચ સમય મળે તો ફરી લખું. આમ પણ ટૂંક સમયમાં ઇન્શાલ્લાહ આ બધું મારા એક પુસ્તકમાં પણ આવે ખરું…જોઈએ. 

અત્યારે તો પપ્પામાં મમ્મી જીવે છે અને હું એમની તબિયતની ઘણી સમસ્યા ધ્યાનમાં રાખી એમની સાથે જ શક્ય એટલું જીવું છું. અચાનક મૂળ સોતાં ઉખાડયા હોય એમ અમે રાજકોટ આવી ગયા અને લાઈફમાં ઘણા ઝડપી ચેન્જ આવ્યા જે મારા સ્વભાવ મુજબ મેં તરત સ્વીકાર્યા. ૭ મહિનાથી ફર્નીચર વિના નીચે પથારી કરીને જ સુઈ જાઉં છું અને ખોખામાં પુસ્તકો વિગેરે કામ પૂરતા રાખું છું.  અણધારી આર્થિક જવાબદારી વધતા ચુપચાપ કામ વધારી દેવું પડ્યું છે થોડું કારણ કે હું બીજી કોઈ રીતે કમાણી કરતો જ નથી.  આ બધું અત્યારે શેર કરવાનું ય ના હોય , એમાં કોઈને રસ હોય નહિ અને વાચકની નિસ્બત લેખકના પરફોર્મન્સ સાથે જ હોય, પ્રોબ્લેમ્સ સાથે નહિ ને એમાં કશું ખોટું ય નથી. આ વખતે  દિવાળીની જેમ આ વિદાયદિન પણ હવે જુના ઘરથી દુર છે. જોકે ગઈ કાલે અનાયાસ પપ્પાના ભત્રીજાના પુત્રના લગ્નપ્રસંગ નિમિત્તે  હું ને પપ્પા ત્યાં થોડી વાર જઈ આવ્યા. આ પરિવર્તન મમ્મીની જ ઈચ્છા હશે એટલે એમાં કોઈ ફરિયાદ નથી. સમયે જખમ રૂઝાવી દીધા છે , ખાલીપો તો રહે. એક ખૂણો નાનકડો પણ નિરંતર ખાલી રહે, એ વિષાદ ભૂંસાય નહિ. પણ સુખદ સ્મૃતિઓ યાદ કરવાની. મેં તો આજે ય ફિલ્મ જોઈ ઇલિયાસ સાથે અને “માસીના લાડકા” શૈલેષ સગપરિયાએ ઘેર આવી ખાસ્સી મહેનતે બાસુંદી બનાવી. કુદરતી રીતે જ અનાયાસે એમની સારવારમાં ખડેપગે રહેલો ગૌરવ જસાણી પણ આજે જ સજોડે ભેટી ગયો, બહાર કોઈ આયોજન વિના. એમને લાડકા અમારા સૌથી નાના અનુમાસીના દીકરાની આજે સગાઇ પણ થઇ. દેવાન્ગીબહેન મમ્મીની સરસ છબી મઢાવી લઇ આવ્યા.  એમની અદ્રશ્ય હાજરીનો આ જ અહેસાસ છે. ઘેલી અવાસ્તવિક વેવલાઈને તો હમેશા બાય બાય જ હોય. ચિરવિદાય લઇ ગયેલા સ્વજનો આપણને મોજમાં જોઇને આનંદ પામતા હશે , સતત શોકમાં જોઇને તો દુખી થઇ જાય. લાઈફ ઇસ નોર્મલ.એન્ડ ધેટ્સ નેચરલ. એટલે આજે તો આવી સરસ વ્યક્તિ આપણી  સાથે હતી અને યાદોમાં હજુ ય જીવે છે – જેમના થકી અહીં સુધી પહોંચવા મળ્યુ એનું સેલિબ્રેશન !

ઓકે, ગત વર્ષે  (૨૦૧૨) પણ સ્પેશ્યલ ૧૩ મે હતી. મમ્મીના ગયે ૧૦ વર્ષ પુરા થતા હતા. અને એમની “પુણ્યતારીખ” તથા મધર્સ ડે એક જ દિવસે ભેગા થતા હતા ! થયું કે કશુંક સ્પેશ્યલ લખું સ્પેકટ્રોમીટરમાં. પણ પ્રચલિત માન્યતાથી વિરુદ્ધ વિષય કે એના કથન ( subject & narration ) માં જરૂરી ના હોય ત્યાં સુધી હું લેખની સ્પેસમાં કોઈ સંદર્ભ વિના સ્વ-પ્રેમ ખાતર થવાનું ટાળતો હોઉં છું. બનેલી સત્યઘટનાઓ સાક્ષી તરીકે કોઈ મોણ વિના પીરસવામાં, મારી હાજરી જરૂરી હોય કે ખુદ પર હળવી રમુજ હોય – એવું તો આ ટોપિકમાં હતું નહિ. અને ફરીને મમ્મી પર એ ક્લાસિક લેખ જેવો જ લેખ લખીને મારે રીડરબિરાદરો તો ઠીક, મારી જાતને જ બોર નહોતી કરવી. જુનું ગમે તેટલું સરસ કે મહાન સર્જાયું હોય, એના ઓછાયામાંથી બહાર આવી નવું વિચારવું એ જ ક્રિએટિવ એડવેન્ચરની થ્રિલ !

અને આ અત્યારે આપ વાંચવા જઈ રહ્યા છો એ લેખ મિત્ર કિન્નર સાક્ષી છે એમ એક ઝબકારામાં તરત જ વિચાર આવતા લખાયો. મારે મારી મમ્મીને ટ્રીબ્યુટ આપવી હતી પણ લાઉડ થયા વિના, અને વાચકોથી બિલકુલ દૂર ગયા વિના. એમાં થયું કે મમ્મીના મારી આંખ સામે તરવરતાં વિઝ્યુઅલ્સની મોમેન્ટસ એક સળંગ સૂત્રમાં પરોવીને લખું ! એમાં એક વ્યક્તિની નહિ, પણ માતૃત્વની આખી અનુભૂતિની સર્વકાલીન છાંટ ઝીલાય અને જેમાંથી આપણા ગુજરાતી ઘરના થોડા સમય પહેલાના જીવન અને મમ્મીઓના એમાં “કી-રોલ” પણ ‘કવર’ થઇ જાય – જેથી એ મારી જ નહિ – બા, અમ્મી, મમ્મી, મોમ, મા સાથે જીવેલા – ઉછરેલા દરેક પરિવારની અને દરેક સંતાનની યુનિવર્સલ ફિલિંગ બને, છતાં ય એમાં માત્ર મારી નિકટના સ્વજનો પારખી શકે એવો હળવો સુર પર્સનલ વહેતો હોય. મારું બચપણ મેં આ લેખમાં વણી લીધું છે, સ્માર્ટલી. મને લેખમાં ગુપ્ત રીતે અમુક વાતો અદ્રશ્ય પઝલની માફક ગુંથી લેવાની આદત છે. દા-વિન્ચી સ્ટાઈલ યુ નો !સમજાય એને જ આ બીજું લેયર પકડાય ! અને આ ઝડપભેર કવિતાના લયમાં લખાયેલો લેખ પણ બહુ જ વખણાયો. ખુબ મધમીઠો લાગ્યો બધાને. અમુક મરમી સારસ્વતોને લલિતનિબંધ લાગ્યો – અને આમ પણ ૨૧મી સદીનો અવાજ અને મિજાજ ઝીલાય એવી સાહિત્યિક ક્રાંતિ પણ થવી જ જોઈએ ને ! એની વે, વિથ ધિસ રેફરન્સ રિકેપ ઓફ લાસ્ટ ઈયર્સ આર્ટિકલ. લવ મોમ્સ. હગ ધેમ એન્ડ કિસ ધેમ – ઓર યુ વિલ મિસ ધેમ વહેન ધે આર નોટ એરાઉન્ડ 🙂

હતો હું સૂતો પારણે પુત્ર નાનો,
રડું છેક તો રાખતુ કોણ છાનો?
મને દુઃખી દેખી દુઃખી કોણ થાતું?
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.
સૂકામાં સુવાડે ભીને પોઢી પોતે,
પીડા પામું પંડે તજે સ્વાદ તો તે,
મને સુખ માટે કટુ કોણ ખાતું?
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.
લઈ છાતી સાથે બચી કોણ લેતું?
તજી તાજું ખાજું મને કોણ દેતું?
મને કોણ મીઠાં મુખે ગીત ગાતું?
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.
પડું કે ખડું તો ખમા આણી વાણી,
પડે પાંપણે પ્રેમનાં પૂર પાણી,
પછી કોણ પોતતણું દૂધ પાતું?
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.
મને કોણ કે’તું પ્રભુ ભક્તિ જુક્તિ,
ટળે તાપ-પાપ, મળે જેથી મુક્તિ,
ચિત્તે રાખી ચિંતા રૂડું કોણ ચા’તું,
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.
તથા આજ તારું હજી હેત તેવું,
જળે માછલીનું જડયું હેત તેવું,
ગણિતે ગણ્યાથી નથી તે ગણાતું,
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.
અરે! એ બઘું શું ભલું જૈશ ભૂલી,
લીધી ચાકરી આકરી જે અમૂલી,
સદા દાસ થૈ વાળી આપીશ સાટું,
મહા હેતવાળી દયાળી જ મા તું.

(દલપતરામની પ્રાચીન કવિતાના ચૂંટેલા અંશો)

* * *

મમ્મી એટલે?

શિયાળામાં હૂંફ આપતું ઊનનું સ્વેટર. ઉનાળામાં ઠંડક આપતું સાયલન્ટ એરકન્ડીશનર. ચોમાસામાં પલળવાથી બચાવતો રેઈનકોટ. ધૂઘવતા દરિયાની ભરત અને ઓટ. ઘૂળેટીના રંગ, સંકરાતની પતંગ, જન્માષ્ટમીની પૂરણપોળી, દિવાળીની રંગોળી, ઈદનો ચાંદ, ક્રિસ્મસનું ઝાડ. સોનેરી ઉષા, કેસરી સંઘ્યા. દિવસનું ચમકતું ગગન, રાતનો ખુલ્લો પવન. હોંઠો પર આવીને હાલરડું બનેલું ગીત, ચહેરા પર આવીને સંગીત બનેલું સ્મિત!

મમ્મી એટલે પાણિયારે વીંછળાતું ચોખ્ખું માટલું. ફ્રિજમાં મૂકાતો મેળવેલા દૂધનો દહીં બનાવવાનો છીબું ઢાંકેલો વાટકો. ગેસ પર લાઈટરમાંથી ઝબૂકી બ્લ્યુ ફ્‌લેઈમ બનતો તિખારો. થપ્પી વાળીને એકસરખા ગોઠવેલા નેપ્કીન. ફળિયામાં અથડાતી સાવરણાની સળીઓના ઘસાવાનો અવાજ. વાસણ માંજવાના પાઉડરથી પાણીની ડોલમાં બનતા મેઘધનુષી પરપોટાં. કોઠીએ ભરેલા કાંકરા વીણ્યા પછી એરંડિયાથી ચળકતા ઘઉં. કાચા રોટલા પર ઉઠેલા હાથના પંજાની છાપ. ભાખરી પર વેલણથી પડતા ખંજન જેવા ખાડા. કટકી-છૂંદાની તપેલી પર તાણીને બાંધેલું સફેદ કપડું, કપડે બાંધેલા નીતરેલા દહીંમાં ભળતો સાકર-એલચીનો ભૂકો. મુરબ્બાના ફીંડવા પર તજની બાજુમાં જ ચોંટેલો કેસરનો તાંતણો. ગરમ-ઘી ગોળવાળી સુખડીઓ માટે બાઉલમાં ફરતો તવેથો.

મમ્મી એટલે અગાસીએ સૂકવેલી વેફરની હસ્તપ્રત જેવી ડિઝાઈન. કબાટમાં મુકેલા કપડામાંથી આવતી પેલી નેપ્થાલીનની ગોળીની વિશિષ્ટ ગંધ. પૂજામાં પડેલી અગરબત્તીની સુગંધ સાથે જુગલબંધી કરતી પીત્તળની ટકોરી. તાંબાની લોટી જેવા રંગની માળાના ફરતા મણકા. સૂકા રૂને વાટ બનાવતા ઘીની સ્નિગ્ધતા. ન્હાતા ન્હાતા ચામડી પર સ્ક્રબિંગ કરવા ઘસાતું તૂટેલા નળિયાનું ગેરૂડું ઠીકરું. કાંડે ફરકતા લાલચટ્ટક પાટલા. કપાળે ચોંટાડાતા મખમલના સ્ટીકરવાળા ચાંદલા. બનાવટી મોતીના સાચાં શોભતા ઈયરિંગ પેટ પર ચોપડાતી પાણીમાં ‘ડોયેલી’ હિંગ. હળદરવાળા દૂધમાંથી નીકળતી ગરમ ઉષ્માભરી બાષ્પ. પારિજાતના વૃક્ષ પરથી ઢગલા મોઢે ખરતા સુગંધી પુષ્પ.

મમ્મી એટલે બજારમાં જમીનથી ત્રણ વેંત અઘ્ધર ચાલતી એક જાદૂઈ થેલી. જેમાંથી નીકળે કાકડી અને ફટાકડા, છાપું અને સાબુ. વીમાના પ્રિમિયમની માસિક પહોંચ. ઉંમરના થાકને લીધે ધૂંટણમાં આવતી મોચ. સફેદ થતાં વાળમાંથી આવતી રૂપેરી રોનક, ધૂઘરીવાળા પાલવમાંથી ઝીલાતી કદમોની ખનક. સમી સાંજે માળામાં પ્રવેશતા પંખીઓનો કલરવ. વહેલી સવારે નળામાંથી છૂટતાં પાણીનો ધઘૂડો. પાડોશમાં થતી પંચાત પછીની મુસ્કાન. ગોખલામાં ગોઠવેલી તસવીરોમાંથી છલકતા અરમાન. મહીનાના અંતે ચોળાયેલા રૂપિયાને ડબ્બામાં બંધ કરીને વસાતું ઢાંકણ. ફાટેલાં કપડાને સોય દોરાથી સીવી દેતું સાંધણ. કાળા આલ્બમમાં ચોંટાડેલા ધોળી કિનારવાળા ફોટા. ભીની માટીમાં ખૂંચી જતાં રંગબેરંગી લખોટા. એલ્યુમિનિયમના લંચ બોક્સની ક્લિપ બંધ કરવાનો ‘ઠક’ અવાજ. વાળનો અંબોડો વાળી ખૂણે બોરિયું ભરાવવાનો અંદાજ. પુસ્તકના પાનાઓમાં થતી લાલભૂરી અન્ડરલાઈન. બેન્કના રજીસ્ટરમાંની ચોકડી સામે થતી ઓળખાણની ગુજરાતી સાઈન.

મમ્મી એટલે લિપસ્ટિક વિનાના હોંઠે ગાલ-કપાલ પર ભરેલી ભીની બચ્ચીઓ. મમ્મી એટલે હાશ!

* * *

મમ્મી એટલે વીખરાયેલ કપડાને થતી કાળજીપૂર્વકની ગડીઓ. થાકેલા કપાળે ફરતો એક કરચલીવાળો એવો હાથ કે જેની રેખાઓના ડસ્ટરથી ટેન્શનથી ભરાયેલું બ્રેઈનબોર્ડ લૂછાતું જાય! સૂતેલા સંતાન પર ઓઢાડેલી અર્ધપારદર્શક ઓઢણીની આણ ભરીને દૂર રહેતા મચ્છરના ડંખ. વીજળીના અભાવે થતા બાફ વચ્ચે બાળકને પોઢાડવા એના હાથમાં ઝૂલતા પૂંઠાના પંખ. પડખે પોઢેલું શિશુ જાગી ન જાય, માટે ટીવી રિમોટ પરના મ્યૂટ બટન પર દબાતો અંગૂઠો. ચશ્મા ન મળે તો મેગ્નીફાઈંગ ગ્લાસના સહારે વંચાતી મેગેઝીન્સનો ખડકલો. ચોપડી પર ચડતાં પૂંઠા માટે ખૂણા કપતી કાતર. દાંતેથી ફોલેલી શેરડીની ગંડેરી કરવા ગાંઠા પર ભીંસાતી સૂડી.

મમ્મી એટલે પોતાના દીકરા-દીકરીની વગર પગારની વકીલ. એના માટે પપ્પા સામે છણકા કરતી દલીલ. મમ્મી એટલે કુટુંબના બધા ટાયરને જોડી રાખતી ચેસીસ. મમ્મી એટલે સંતાનોના ગુસ્સાનો આંચકો ખમી ખાતું સસ્પેન્શન. મમ્મી એટલે બારીમાં ઉભી ઉભી રસ્તાને તાક્યા કરતી અનંત પ્રતીક્ષા. મમ્મી એટલે બાળકના મુઠ્ઠીમાંથી ગમે તેટલા મોટા થયા પછી ન છૂટતી એક આંગળી. મમ્મી એટલે દાંત પડી ગયા પછી બોખું છતાં ય અનોખું લાગતું એક હાસ્ય, જેનાથી ભલભલા બેન્ક એકાઉન્ટનો ખાલીપો પૂરાઈ જાય છે! મમ્મી એટલે ઈમોશન ઈન મોશન. મમ્મી એટલે ફેરીટેલ્સની જાદૂઈ છડી. મમ્મી એટલે બાળકને તેડીને ભારે થઈ જતો હાથ, છતાં ય હળવું થઈ જતું હૈયુ. મમ્મી એટલે રાખ થઈએ ત્યાં સુધી હયાતીની સાખ પૂરતી કોખ અને કાખ. મમ્મી એટલે આપણા ચહેરા સાથે વણાઈ ગયેલા એના ચહેરાના અણસારા! મમ્મી એટલે અડધી રાત્રે ય આપણા કાનમાં ગૂંજતા એના અવાજમાં પોકારાતા આપણા નામના ભણકારા! મમ્મી એટલે સંજોગો સામેના મક્કમ પડકાર. મમ્મી એટલે કાળી રાતમાં ગૂંથેલા હેતના સિતારા!

મમ્મી એટલે ચૂરમાના લચપચતા લાડવાનો ગરમાવો. આપણી સાથે સાથે દુનિયાભરમાં ફરતો એક પડછાયો. બધા આંસુને ચૂસી લેતાં ‘સ્પોન્જ’ જેવો એક મમતાળુ ખોળો. કુટુંબની એક એવી વ્યકિત જેમાં કદાચ બદલાતી દુનિયા માટે એક અચરજભર્યુ ભોળપણ હોય છે, જે જવાન સંતાનને સિલી એન્ડ ફની લાગે છે. અને કુટુંબની એક એવી વ્યકિત જેની પાસે આ દુનિયાની બધી કોમ્પ્યુટર કિલકસ કામ ન કરે, ત્યારે ય કામ લાગે એવું શાણપણ પણ હોય છે! મમ્મી એટલે બાળકને સ્કૂલેથી તેડવા જતું એકિટવા. મમ્મી એટલે નાનકડાં ભૂલકાંને નવડાવી પાઉડર લગાડી પહેરાવાતા વા-વા! બાળકને કપાળે કરેલું કાજળનું ટપકું. બાળકની માંદગીમાં ગળે અટવાયેલું ડૂસકું. મમ્મી ઘોડિયાની દોરી. મમ્મી એટલે જેને કદી ન કહેવું પડે- સોરી!

મમ્મી એટલે થાકનું વિરામ. મમ્મી એટલે જીવતરનો આરામ. મમ્મીને હગ એટલે ઇશ્વરને પ્રણામ. આફતો સામે લડવાનો શ્રી-મંત્ર એટલે મમ્મીનું નામ. મમ્મી એટલે બાથી મોમ સુધીના શબ્દોનો સરવાળો, મમ્મી એટલે જેની ત્વચાનો રંગ કદીયે ન પડે કાળો! મમ્મી એટલે આપણા દુઃખોનું ફિલ્ટર. મમ્મી એટલે આપણા સુખોનું પોસ્ટર. મમ્મી એટલે આપણી ભૂલો પર ભભૂકતો ગુસ્સો. મમ્મી એટલે આપણી ગલતીઓને છાવરતો જુસ્સો. મમ્મી એટલે જે પર તોછડાઇના પ્રહાર ખમે એવી મજબૂત દીવાલ. મમ્મી એટલે જેની હાજરીમાં રડીએ તો એનું લોહી આપણા આંસુથી ખારૂં થઇ જશે એમ વિચારીને એને ફોસલાવીએ એવું સ્કર્ટ – સાડલા- જીન્સ- ગાઉનમાં વીંટાઇને ફરતું વ્હાલ!

મા એટલે ક્ષમા. મમ્મી એટલે ચુમ્મી.

* * *

મુકેશ જોશીના શબ્દો ઉધાર લઇએ તો ‘બાના ઘરમાં વેકેશન જયાં માળો બાંધી રહેતું, રસગુલ્લાની ચાસણી જેવું વ્હાલ નીતરતું વ્હેતું… સુનકારને સન્નાટાઓ ઘરમાં પહેરો ભરતા, બાના જીવતરની છત પરથી ઘણાં પોપડાં ખરતાં… બાએ સહુના સપનાં તેડવા , બાને કોણ તેડે? ફાટેલા સાળુડાં સાથે કંઇક નીસાસા જીવે!..એકલતાના વર્ષો એને ટીપે ટીપે પીવે… બા સાવ એકલા જીવે!’ મતલબ?

મમ્મી એટલે સ્વજનોની સ્ક્રિપ બ્લ્યુ ચિપ કરવામાં રોકાઇ જતું સેન્સેટિવ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ. મમ્મી એટલે હિમાલયની થીજેલી ટોચ પર જલતા છાવણીના તાપણા જેવો સંઘર્ષ. મમ્મી પાસે શબ્દકોશ નથી હોતો. અને ધનકોશ પણ નથી હોતો. મમ્મી એટલે એની અવેજીમાં આપણને જે શરીરના કોષ આપી દે છે તે! કયારેક મમ્મી વહેલી પસાર થઇ જાય છે, કયારેક સંતાનો મમ્મીને એકલી મૂકીને પસાર થઇ જાય છે. સિલકમાં વધે છે, મિન્ટ જેવી મમ્મી. સાથેની ખટમઘુરી, મોમેન્ટસ. મમ્મી એટલે મોમેન્ટસની પીપરમિન્ટસ, મમ્મી એટલે વેનિલા પ્લસ બ્રાઉની પર રેડાતો હોટ એન્ડ સ્વીટ ચોકલેટ સોસ. મમ્મી એટલે મેંગો મિલ્કશેઇક. મમ્મી એટલે ધાવણનો ‘નાઇસ્ક્રીમ!’

મમ્મી એટલે પી.એ.! પરમેનન્ટ એટેચમેન્ટમાંથી બની જતી પર્સનલ આસિસ્ટન્ટ! મમ્મી એટલે જેની હાજરીથી અંતર કદી ન બીએ! મમ્મી એટલે પહેલી ટીચર. મમ્મી એટલે હાર્ટ પરનું ટીઅર! મમ્મી એટલે છાતીમાં કિલકારીઓ સાચવતી સૌંદર્યમૂર્તિ. મમ્મી એટલે સ્વૈચ્છિક શરણાગતિ. મમ્મી એટલે સંતાનો વતી લેવાતો નિર્ણય નહંિ, પણ સંતાનોને શીખવાડાતો નિર્ણય. મમ્મી એટલે સચ્ચાઇ અને સ્વચ્છતાની શિખામણ. મમ્મી એટલે બચપણમાં આપણને જડતી અને જીવનભર સાથ નીભાવતી આપણી આદતો. મમ્મી એટલે વારસામાં મળતો ઘાટ જ નહીં, વરસોવરસ ઠસોઠસ ટકતી ટેવોનો વારસો. મમ્મી એટલે પરાણે કરાવાતું ‘જેજે’ નહિ, પ્યારથી કહેવાતી સંસ્કૃતિની વાર્તાઓ! ભણેલી અને સાથે જ જીંદગીના પાઠ ગણેલી મમ્મી. એટલે ચાઇલ્ડની પહેલી રેફરન્સ લાયબ્રેરિયન!

મમ્મી એટલે સંતાનોના યોગ્ય પાત્ર સાથેના પ્રેમલગ્નને તોડતી નહિ, પણ જોડતી સાંકળ. મમ્મી એટલે સંતાનોના અપરાધ સામે આડે આવતો અવરોધ. મા પ્રાઇમ હો તો છોકરા-છોકરી ક્રાઇમ તરફ કયાંથી જાય? મમ્મી એટલે લવ અનલિમિટેડ. મમ્મી એટલે ડ્રીમ્સ ડિલાઇટેડ મમ્મી એટલે મમતાનું બંધન નહીં, મમ્મી એટલે સ્નેહથી સ્વતંત્રતા. મમ્મી એટલે આઝાદી અને આબાદી માટે જવાન ઉંમરે વાંસામાં પડતો વિશ્વાસનો ધબ્બો. મમ્મી એટલે હોમવર્કના લેસનની બહાર નીકળેલો એક વેરી ગુડનો સ્ટાર. મમ્મી એટલે આપણી બકબકને શોષી લેતું સાઉન્ડપ્રૂફ વોલપેપર. મમ્મી એટલે ઉપવાસનું વ્રત. મમ્મી એટલે ધીંગામસ્તીની રમત.

મમ્મી ફિલ્મ જોવાની કંપની. મમ્મી ફર્સ્ટ ગર્લ-ફ્રેન્ડ અપની. મમ્મી એટલે ઝગડયા પછી જેના હાથની રસોઇ ખાઇ, ફરી કજીયા કરી શકાય તે. મમ્મી એટલે આપણને તમાચો માર્યા પછી પોતે રડી પડે તે. મમ્મી એટલે બળાપો, મમ્મી એટલે ઝુરાપો. મમ્મી એટલે કપડાંની સાથે મનનો મેલ નીતારી દેતો ડેરિંગ ડિર્ટજન્ટ. મમ્મી એટલે સંતાનના તોફાન પર સીસીટીવી જેવી ચાંપતી નજર રાખતી ડેશિંગ સાર્જન્ટ. મમ્મી એટલે કરકસર. મમ્મી એટલે બાળકના મન પર છવાતી કાયમી અસર. મમ્મી એટલે બચત. મમ્મી એટલે પ્રેમ બિનશરત. મમ્મી એટલે જીદ્દી સખત, મમ્મી એટલે કરૂણા સતત.

મમ્મી એટલે જેને વર્ણવવામાં શબ્દો ખૂટી જાય એવું અઢી અક્ષરનું અજવાળું. મમ્મી એટલે બચ્ચાંઓના ભવિષ્યની ચિંતામાં સૂકાઇ જતું શરીર રૂપાળું. મમ્મી એટલે પપ્પાની પ્રિય સખી. મમ્મી એટલે પપ્પાની બૂઢાપાની ‘વ્હીલ’ નહિ પણ ‘દિલ’ચેર. મમ્મી એટલે યુવાન છોકરા- છોકરી અને પ્રૌઢ પ્રવૃત્ત પિતા વચ્ચે કોલ જોડી દેતું મોબાઇલ નેટવર્ક. મમ્મી એટલે જેની વિદાય – પછી પિતાની કરચલીઓમાંથી એકલતા ટીપે ટીપે ટપકતી રહે, એ કદી ન પુરાતી માર્ક વિનાની ખાલી જગ્યા. મમ્મી એટલે જેની ઢીલી પડેલી ચામડીમાં આપણી બધી જ ભૂલો સંતાવાની જગ્યા થઇ ગઇ હોય એવી એક ગમતી ગુફા. મમ્મી એટલે આપણા મધરાતના પગલાંની જાગતી પહેરેદારી. મમ્મી એટલે આપણા શ્વાસની પહેચાન. મમ્મી એટલે મોજની ખોજમાં જીવતરનો બોજ ઉપાડી કંતાઇને ઝળી જતી કાયા. મમ્મી એટલે વાત્સલ્યના ચહેરા પાછળ છુપાઇ જતી ઉદાસીની છાયા. મમ્મી એટલે પ્રિન્ટેડ પોસ્ટલ એડ્રેસ સાથે જોડાયેલી અદ્રશ્ય માયા.

મમ્મી એટલે જેને આવું કશું જ ખાસ કહી નથી શકાતું હોતું તે. મમ્મી એટલે જેને બધા જ લાડ માટે થેન્કસ કહો તો જે મુંઝાઇ જાય તે. મમ્મી એટલે ઘરમાં લાઇટ જતી રહે પછી પણ રહેતો ઉજાસ. મમ્મી એટલે આપણી પ્રાર્થનાનું ગર્ભગૃહ.

મમ્મી એટલે જે છુટી પડે પછી એકાદી કોઇ ડાળી કે લ્હેરખીમાં ય દુનિયાના કોઇપણ ખૂણે સ્મૃતિ બની સ્પર્શતી રહે એવી અનુભૂતિ. મમ્મી એટલે સપનામાં આવતું એક ખોવાઇ ગયેલું રમકડું. મમ્મી એટલે આવતીકાલના પાયામાં ચણાઇ ગયેલી ગઇ કાલ….

મમ્મી એટલે મધર્સ ડેના બહાને દુનિયાને દેખાડી શકાતું સંવેદનનું સુખ.

મમ્મી એટલે મમ્મી.

ફાસ્ટ ફોરવર્ડ :

મોંસૂઝણૅ, ગલી-ગલીએ છાણ વીણતી બા,

મને કાયમ.
રાતનાં ખરેલાં તારાં વીણતી પરી લાગી છે.

અઢળક બળતણ વેંચી-વેંચીને,
ટાંકા-ટેભા ભરી-ભરીને.
બા એ, અકબંધ રાખી છે, અમારી મુઠ્ઠીને.

રસોડાનું એક-એક વાસણ
બની ગયું છે, અક્ષયપાત્ર.
બા નાં બરક્તી હાથે.

એક તો અરીસામાં,
’ને બીજે બસ એની આંખમાં,
જોઈ શકુ છું હું બાની આંખ.

(ઇલિયાસ શેખની કવિતાના અંશો. ગઈ કાલે ફેસબુક પર એણે આખી કવિતા સ્ટેટ્સ રૂપે મૂકી છે, એક વર્ષ પહેલા લેખમાં એના આ અંશો લીધેલા )

ત્યારે હજુ નવા નવા ટોય બનેલા કોમ્પ્યુટરનાં વેબકેમથી મમ્મીના અવસાનનાં ૪ મહિના પહેલા ઝડપેલી અહીં ઝાંખી પણ મારા મનમાં ઘાટી એવી ચંદ તસ્વીરોનું કોલાજ…