ચંદ્રકાંત અને સૂર્યકાંત….

બક્ષી સાથે એટલા સ્મરણો છે, કે પછી એ વહેંચવાનો ય સતત થાક લાગે. કેબીસીની જેમ આપણે થોડા લાગણીના સ્ટોલ માંડી બેઠાં છીએ ?

આજે બક્ષીનો જન્મદિવસ છે. ઘણા ગુજરાતી લેખકો જીવતે જીવ ઠૂંઠા જેવા થઇ જાય છે, પણ બક્ષીના મુળિયા એમના નિધનના આટલા વર્ષે ય એમના દિલફેંક આશિક જેવા ચાહકોમાં જડબેસલાક ઊંડા ઉતરેલા છે. એમાં એમણે કાળજીપૂર્વક ખીલવેલી પોતાના ફરતેની એક ઝમકદાર આભાનો પણ ફાળો છે, અને મહેનત કરીને જમાવેલી એમની ઘૂઘવતા સમન્દર જેવી અફાટ પ્રતિભાનો પણ મસમોટો ફાળો છે.

ક્યારેક કોઈક અર્ધદગ્ધ મુગ્ધમતિ વાચક મને પૂછે છે કે તમે હમણાં કેમ બક્ષી પર લખતા નથી ? હવે આ સવાલ મુંબઈ જતાં સૌરાષ્ટ્ર મેઈલમાં સુરતથી ચડીને “અમદાવાદ કયારે આવશે ?” પૂછતાં ડફોળેશ્વર જેવો જ મને લાગ્યો છે. એટલા માટે કે, બક્ષી ગુજરી ગયા ત્યારે મેં ‘ગુજરાત સમાચાર’ના લેખક હોવા છતાં એ જેમાં લખતા એ ‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં સુરેશ દલાલ અને આકાર પટેલ સાથે મેં મિત્ર મનીષ મહેતાના આમંત્રણથી ‘શોક’ ( ગુજરાતી અને અંગ્રેજી બંને અર્થમાં !) ગ્રસ્ત એડિટોરિયલ લખેલો. ગુજરાતી પત્રકારત્વમાં દુર્લભ એવી આ ઘટનામાં બક્ષી પ્રત્યેના મારા ભાવની પ્રિય શ્રેયાંસભાઈને પણ ખબર હતી, એમણે પણ મને ટોક્યો નહિ, એ એમની અદભૂત ઉદારતા. પછી ‘ફૂલછાબ’ , ‘આરપાર’ અને એક સંપાદિત પુસ્તકમાં ત્રણ અંજલિલેખો લખ્યા. ‘નવભારત’ના અમદાવાદમાં અને વિરલ રાચ્છનાં જામનગરમાં એમ બે કાર્યક્રમો કર્યા. એક પુસ્તક સંપાદિત કર્યું. મારી કોલમમાં પણ લખ્યું. એમને ટ્રિબ્યુટ આપતો લેખ એમની શૈલીમાં લખ્યો. હજુએ વાર તહેવારે મારા સર્જન-પ્રવચનમાં યાદ કરતો જ રહું છું. એ કોઈ નવી નવાઈ નથી બક્ષી યાદ આવ્યા વગર રહે જ નહિ. શિશિર રામાવત લિખિત બક્ષી પરના નાટકનો મુંબઈમાં પ્રીમિયર હતો ત્યારે વરસતા વરસાદમાં ફ્લાઈટ પકડી દોડતો નહિ, પણ ઉડતો પહોંચેલો.

પણ બધી જ પર્સનલ મેમરીઝ પબ્લિકમાં ખુમચો લઈને વેંચવા માટેની નથી હોતી. બક્ષીને પણ એક જેન્યુઈન લગાવ મારા માટે હતો. એમના પુત્રી રીવાબહેન અને અંગત મિત્ર પ્રકાશક જયેશ શાહ એના સાક્ષી છે. હું એમને વાંચતો પહેલેથી, પણ મળ્યો બહુ મોડો. પણ એ બધા સ્મરણો તો હું લખી ચુક્યો છું. અહીં મુકવા માટે ફંફોસ્યા, પણ મારા અગાધ વિસ્તરતા ખજાનામાં ક્યાંક છે ખરા, પણ હાથવગા નથી. ક્વિક રિકેપ કરવા જાઉં તો એ એક સિરિયલ થઇ જાય એટલી સામગ્રી છે. પણ એક સંતોષ છે : જીવતેજીવ એક વાચકમાંથી લેખક તરીકે એમનો પ્રેમ પામવાનો. મૃત્યુ પછી ઉભરાતી શ્રદ્ધાંજલિને બદલે જીવતેજીવ જ એમના પર મેં ‘જન્મભૂમિ’માં લેખ લખેલો, એ એમણે ખુદ એમના પુસ્તકમાં જાતે સંપાદિત કરીને મારા નામ સાથે મુકેલો. મતલબ, પરસ્પર પ્રેમ કે કદર અવ્યક્ત રહી ગયાનો પસ્તાવો નથી. એમનો છેલ્લો ઇન્ટરવ્યૂ ઈટીવીના ‘સંવાદ’માં કરવા મળ્યો એનો અનહદ આનંદ છે. અને દુઃખ પણ કે એમનો એ લાસ્ટ પબ્લિક ઇન્ટરવ્યૂ હતો. મિત્ર દીપક અંતાણી અને કૌશલ ઉપાધ્યાય ત્યારે સંવાદની ટીમમાં હતા. એ સાક્ષી છે કે બક્ષી ઓન કેમેરા એવું બોલેલા કે જયબાબુ છે એટલે એમની સાથે ગપસપ કરવા આવ્યો છું, નહિ તો હું આ સેટ પર પગ મુકવાનો નહોતો ( અગાઉ એમણે ત્રણ વાર ના પાડેલી). પછી અભિયાનમાં એમની જ ‘વિકલ્પ’ના વિકલ્પરૂપે  ‘રંગત સંગત’ પણ લખી એ જાણે પાસિંગ ધ બેટન જેવો ઝમાઝમ રોમાંચ હતો.

મારા તો પુસ્તકો જ બક્ષીબાબુને લીધે છપાયા. એમણે ભલામણ કરી અને ભાગ્યે જ લખે ( એક વાર એમના હેડ ઓફ ધ ડીપાર્ટમેન્ટ નગીનદાસ સંઘવી માટે લખેલી ) એટલા ઉમળકાથી એની એક નવોદિત નોન-બ્રાન્ડેડ વાચક કમ લેખક માટે, એનું લખાણ રસથી વાંચીને પ્રસ્તાવના પણ લખી. એ અમદાવાદ ક્રોસવર્ડમાં મળી જાય , તો હાથ પકડીને ઘેર લઇ જાય. મારા મમ્મીની બીમારીમાં ડોક્ટર માટે સલાહો આપે. ( વધુ એક મિત્ર એમની ભેટ ડો. મુકેશ બાવિશી ) પુસ્તકમેળામાં ‘જવા દો, આ બધા લંગૂરોને’ કહી એ મારો હાથ પકડી કલાકો ફરેલા અને પુસ્તકોની પાટણના પટોળાં જેવી ભાતીગળ રંગબિરંગી વાતો કરેલી. બહુ ઓછા વાચકોને ખબર હશે કે ત્યારે મોબાઈલનું આટલું ચલણ નહોતું પણ એકબીજાના લેખ વાંચી ઘણી વાર અમે લેન્ડલાઈન પર વાતો કરતા. અમારા બંનેની શૈલી અને વિષયો અનેક વાર જુદા રહેતા ( જેમ કે, હું ફિલ્મો પર બહુ લખતો અને બક્ષી રાજકીય ઈતિહાસ પર વધુ લખે…એમની ભાષામાં ઉર્દૂ આવે તો મારામાં કાઠિયાવાડી અને અંગ્રેજી, એ ટૂંકું લખે ને હું લાંબુ, એ ફિક્શન લખી શકતા, મારી એ લાયકાત નથી), અને જ્યાં સામ્ય હતું ત્યાં પણ મારા નિરીક્ષણો કે સંદર્ભો પોતીકાં રહેતા. ઘણા બબૂચકો ધારી લે છે એમ હું એમની નકલ કરતો હોત તો સ્વયમ બક્ષી સતત આટલી શિદ્દતભરી મુહોબ્બત કરત ખરા ? પણ આવી લુચ્ચી ટીકા કરનારાઓને તર્ક અને તથ્યો સાથે બાર ગાઉનું છેટું હોય છે. બક્ષી કહેતા જ કે, જગતભરનું હું વાંચી-જમી-ફરી-જીવી-ભોગવીને બેઠો છું, અને સામે એવો જ કોઈ જિંદગી માણનારો મળી જાય જેની સૂઝસમજ તાલ પુરાવે એવી હોય, ત્યારે જે વાતચીત થાય એ માશૂકા સાથેની વસ્લ ( મિલન)ની રાત જેટલી લિજ્જત આપે છે.

સ્માર્ટ કોમેન્ટ બક્ષીને જીભવગી. સ્ટાઈલમાં એરીસ્ટૉક્રેટ, અન્યો સાથે રાજકારણ પણ રમ્યા હશે અને જરાક ‘ઓવર’ સ્વયમપ્રેમમાં પણ ખરા જ. અમુક મહત્વાકાંક્ષા અને થોડી રાજકીય હસ્તીઓની ગૂડબુકમાં રહેવાની “છૂપી” ખ્વાહિશ પણ. અમુક લોકોનો સ્ટ્રેટેજીનાં ભાગ રૂપે વિરોધ કરે અને મૂડનાં ગૂડ મેન. કર્ટસીમાં કર્નલ જેવા. જાણી જોઇને એવી કટ ફટકારતું ક્વોટ આપે, કે એની ચર્ચાઓ થાય. મને એક વાર પુસ્તકનાં પ્રૂફ રીડીંગ બાબતે હસતા હસતા કહેલું કે, “ટાઈટલ પર આપણા નામની જોડણી જોઈ લેવાની અને ચેક પર આપણા નામનો સ્પેલિંગ. બાકી જવા દેવાનું. ટાઈમ એમાં નહિ વેડફવાનો. હસીન કંપનીમાં શરાબ પીવામાં આપવો !” પણ આવી રમૂજો એ કરતા એટલું જ બાકી, સૌજન્યમાં પાછા ના પડે એટલા કન્સર્ન્ડ રહેતા. રંગીનમિજાજી અને લંપટવેડા વચ્ચેનો ફર્ક ઓછાને સમજાય છે. નગીનદાસ સંઘવીએ કહેલું કે, હું કોલેજની કોઈ છોકરીને બેધડક બક્ષી સાથે મોકલી શકું. હિંદુત્વની ઝનૂની વાતો કરતા બક્ષી ઉર્દૂ અને ગાંધીના ચુસ્ત સમર્થક હતા એ પબ્લિક ભૂલી જાય છે. બકુલાબહેનની વિદાય થકી અને કેટલીક રાજકીય અપેક્ષાઓ વાળા મિત્રોની ગુલાંટબાજી પછી જ એમના દિલે જરા અનિયમિત ધબકવાનું ચાલુ કર્યું હશે એમ હું માનું છું.

પણ એક મુલાકાત બહુ યાદગાર છે. જ્યાં બેટમેનનાં માસ્ક વિનાના બ્રુસ વેઇનને સીધા મળી શકાતું હતું. બક્ષીનો તેજાબ ને એ બધું ખરું પણ આમ જો સામે કોઈ હરીફાઈ કે સ્વાર્થ વિનાનો દિમાગમાં બળુકો જીવ ભટકાય તો બક્ષી એકદમ ઇઝીગોઇંગ હતા. કમ સે કમ, મારા તો એ જ અનુભવ છે. બક્ષી કાગળોમાંથી વાંચીને પ્રવચન કરે એ શ્રોતા તરીકે મને ના ગમતું ને હું કહેતો ય ખરો. પણ લેખો લખવાની ફાવટને લીધે એમનો કન્ટેન્ટ ધીંગો રહેતો. રાજકોટમાં એ મિત્ર સુભાષ ભટ્ટના પુસ્તક વિમોચન માટે આવેલા, અને ટિપિકલ ચાપલૂસ ચાહકો, અબૂધ આયોજકો અને વાયડા વેપારીઓથી એ વિઝીબલી કંટાળેલા હતા. હું નજીક ગયો એટલે તરત હાથ દાબીને કહે, ચાલો ક્યાંક ભાગીએ આ તમાશાથી.

રાતના મોડું થયેલું પણ એમને ભપકાદાર હોટલમાં જમવા જઈ નકામી વાતોનો ત્રાસ સહન કરવો નહોતો. ત્યારે ચોવીસ કલાક ચાલતી રાજકોટની ચાની હોટલ સૂર્યકાંત યાદ આવી. હું, સુભાષભાઈ, ઇલિયાસ અને બક્ષી બધાને ચકમો આપી ત્યાં ગયા. પછી ત્યાં એમને ના ઓળખતી ભીડ વચ્ચે જાણે સૂટ ઉતારી સદરો પહેરતા હોય એમ એ રિલેક્સ થયેલા. કટિંગ ચા અને ગાંઠિયા ટેસથી ખાધા. અલકમલકની વાતો મધરાત સુધી ચાલી. હોટલની બહાર ફૂટપાથ અને બંધ દુકાનના પાટિયે સોડિયમ લાઈટની પીળી રોશનીમાં ! એ બક્ષી વધુ ગમેલા, ભલે સ્માર્ટ સુપરમેન નહોતા પણ ક્લાર્ક કેન્ટ વધુ પાવરફુલ હીરો ત્યારે લાગેલો. એ બક્ષી અસલ હતા. હ્યુમન એન્ડ એડોરેબલ. અને અમે લોકો લકી, કે માત્ર લેખક બક્ષી નહિ, પણ માણસ ચંદ્રકાંતનાં અજવાળે ત્યારે અમે બેઠાં હતા સૂર્યકાંતમાં !

એક્સ્પોઝમાં હિમેશના પાત્ર માટે એક સરસ ડાયલોગ છે. ” એક્ટિંગ પે તુમ કામ કર લેના, એટીટ્યુડ પે મૈંને બચપન સે કામ કિયા હૈ”. બક્ષીમાં આ ધાર હતી, અને એટલે જ એ એક જ આધારભૂત બક્ષી હતા. બીજો એવો ઓરિજીનલ પીસ બન્યો જ નથી. મેં એમને મૃત્યુના થોડા મહિના પહેલા સૌરાષ્ટ્રના એક ગામડામાં એમની શરતે પ્રવચન માટેનો આયોજકોનો આગ્રહ પહોંચાડેલો ત્યારે એમણે કહેલું ” જયબાબુ, હવે આ ઉંમરે જ્યાં એરપોર્ટ ના હોય એવા ગામમાં ધક્કા ખાતાં રોડ પર ટ્રાવેલિંગ કરીને થાકવાની મારી તૈયારી નથી.”

આ પોસ્ટ બહુ ઉતાવળે લખવી પડે છે. પૂરું વ્યક્ત થઇ શકાયું નથી. પણ બક્ષી મારા માટે અંગત પિતૃ વાત્સલ્ય રાખતા. યુરોપિયનની જેમ ઈકોનોમી ઓફ ઈમોશન્સ હોવા છતાં એ હૂંફ મહેસૂસ થતી. મને તો એક બહુ જ પર્સનલ અફસોસ રહી ગયો છે, બક્ષીની વિદાયનો. એ જીવતા હોત તો એક બહુ જ અંગત મદદ મને આસાનીથી કરી શકત. અને એમાં એમને કેવો આનંદ થાત ને મને કેવો લાભ થાત એ કલ્પનાતીત ( બિયોન્ડ ઈમેજીનેશન, યુ નો ? ) છે. પણ એ શેર કરવાની વાત નથી. એ બહાને પણ બક્ષી વધુ મિસ થશે ને એ ના હોવાનું દર્દ વધુ કાતિલ કેફ આપશે….

બક્ષી પાછળ રોવાવાળા બહુ મોટા લેખકો કદાચ એટલા નથી, પણ સેંકડો આમ વાચકો છે, જેમની જવાનીને એમની કલમે રવાની આપી.

રેઈઝ એ ટોસ્ટ, ગુજરાતીમાં આંતરરાષ્ટ્રીય આબોહવાના આ વાતાયન માટે.